Trí tuệ, trí tuệ nhân tạo và những câu hỏi triết học chưa ngã ngũ
Trong loạt bài viết này, tôi sẽ lần lượt đi qua 5 chủ đề lớn, nhằm soi sáng hành trình triết học hàng nghìn năm từ Plato, Aristotle, Kant… đến những tranh luận hiện đại về ChatGPT, AI tổng quát.
Trí tuệ là gì? Liệu một cỗ máy có thể “hiểu” như con người hiểu, hay chỉ đơn thuần mô phỏng một cách tinh vi? Chúng ta đánh giá một hệ thống thông minh dựa trên khả năng lý luận lô-gic, khả năng đồng cảm, hay khả năng hành động đúng đắn? Và hơn hết, liệu có một con đường để phát triển trí tuệ nhân tạo (AI) mà không đánh mất chiều sâu nhân văn?
Trong loạt bài viết này, tôi sẽ lần lượt đi qua 5 chủ đề lớn, nhằm soi sáng hành trình triết học hàng nghìn năm từ Plato, Aristotle, Kant… đến những tranh luận hiện đại về ChatGPT, AI tổng quát, và cả những mô hình máy học “hộp đen” mà chính chúng ta cũng chưa thực sự hiểu rõ.
Đây không phải là những bài viết kỹ thuật. Đây là một lời mời: cùng nhau suy tư về bản chất của trí tuệ – tự nhiên và nhân tạo – để từ đó đặt ra câu hỏi đúng trong kỷ nguyên mới.
Trong những ngày tới, tôi sẽ lần lượt triển khai 5 bài viết:
Trí thông minh và quyền lực – Góc nhìn từ triết học phương Tây
Trí tuệ hay trí thông minh? So sánh hai thế giới quan Đông – Tây
Từ lý tính đến học sâu – Trí tuệ nhân tạo và cuộc cách mạng nhận thức
Bài 1 – Trí thông minh: Một công cụ khai minh hay chiếc mặt nạ thống trị?
Tóm tắt: Từ Plato đến Kant, phương Tây đã định hình khái niệm “trí thông minh” (intelligence) như một biểu tượng của lý trí, trật tự và… quyền lực. Nhưng ít ai ngờ rằng, đằng sau ánh hào quang của tư duy lô-gic và khả năng suy luận lại là một lịch sử dài của phân biệt đối xử – nơi trí thông minh trở thành cái cớ để định đoạt ai xứng đáng được tôn trọng, ai có quyền làm chủ, và ai phải im lặng.
Trong bài viết này, tôi sẽ dẫn bạn qua hành trình triết học từ Hy Lạp cổ đại đến kỷ nguyên AI – nơi trí thông minh được chuẩn hóa thành chỉ số IQ, thành mô hình máy học, và đôi khi… thành công cụ thao túng con người. Chúng ta sẽ cùng hỏi: liệu “thông minh” thực sự là một phẩm chất khách quan, hay là khái niệm được nhào nặn để phục vụ một trật tự xã hội nào đó?
Bạn sẽ gặp lại Plato với “vị vua-triết gia”, Descartes với tâm trí tách rời cơ thể, và Kant – người phân biệt giữa “người có lý tính” và “đối tượng bị sử dụng như công cụ”. Nhưng bạn cũng sẽ thấy những tiếng nói phản biện từ Val Plumwood, Wittgenstein, Heidegger và cả những nhà triết học tâm trí hiện đại – những người dám đặt lại câu hỏi về điều tưởng chừng như hiển nhiên: "Trí thông minh là gì, và tại sao ta lại tin vào nó?"
📖 Bài viết dài sẽ lên sóng ngay sau phần giới thiệu này.
Quan niệm của phương Tây về "trí thông minh"
1.1 Tiến trình phát triển về mặt lịch sử và triết học
Truyền thống triết học phương Tây khi bàn về khái niệm “trí thông minh” luôn gắn bó sâu sắc với lý trí và tính duy lý, mặc dù thuật ngữ “trí thông minh” tự nó chưa được giới triết học nói tiếng Anh sử dụng rộng rãi cho đến khi ngành tâm lý học xuất hiện như một bộ môn độc lập. Những triết gia Hy Lạp cổ đại, đặc biệt là Plato, đã đặt nền tảng bằng cách nhấn mạnh tầm quan trọng tối thượng của tư duy và lý trí trong việc nhận thức chân lý và kiến tạo thực tại, dần từ bỏ những cách lý giải mang tính thần thoại.
Plato, thông qua lời Socrates, nổi tiếng tuyên bố rằng một cuộc đời không được phản tỉnh thì không đáng sống. Trong tác phẩm Cộng hòa, ông đề xuất ý tưởng về một “vị vua-triết gia”, lập luận rằng chỉ những người có khả năng truy cầu tri thức một cách nghiêm cẩn (tức các triết gia) mới xứng đáng cai trị, qua đó thiết lập một dạng chế độ nhân tài về trí tuệ từ rất sớm. Đây là một ý tưởng mang tính cách mạng vào thời bấy giờ, tương phản với các thể chế đương thời như dân chủ, quý tộc trị hay bạo quyền. Học trò của Plato là Aristotle đã phát triển thêm những ý tưởng này, đặt cơ sở cho tính tối thượng của lý trí trong một trật tự xã hội tự nhiên. Trong tác phẩm Chính trị học, Aristotle cho rằng một số người sinh ra để cai trị và số khác sinh ra để bị cai trị, với đặc điểm phân biệt người cai trị chính là việc họ sở hữu “yếu tố lý tính”. Năng lực duy lý này, theo Aristotle, hiện diện nhiều nhất ở nam giới có học thức; họ lẽ tự nhiên phải cai quản phụ nữ, những người đàn ông lao động chân tay (những người bị ông coi là “nô lệ theo tự nhiên”), và các loài động vật (vốn bị xem là “vô tri”). Khuôn khổ tư tưởng này về thực chất đã gắn trí thông minh (hiểu như lý tính) với người đàn ông châu Âu có học thức, và sử dụng điều đó để biện minh cho sự thống trị lên nhiều nhóm bị xem là “thấp kém” hơn, bao gồm phụ nữ, tầng lớp dưới, các dân tộc bị coi là “chưa văn minh”, và loài vật.
Sự gắn kết giữa trí thông minh với một nhóm người cụ thể và việc sử dụng nó như một công cụ thống trị vẫn tiếp tục tồn tại và biến đổi qua các thời kỳ triết học kế tiếp. Nữ triết gia người Úc Val Plumwood lập luận rằng triết học Hy Lạp đã thiết lập các cặp nhị nguyên đối lập — thông minh/ngu dốt, duy lý/ cảm tính, tâm trí/thể xác — và ngầm định hoặc công khai kết nối chúng với những cặp phạm trù thứ bậc khác như nam/nữ, văn minh/nguyên thủy, và người/động vật. Những cặp nhị nguyên này, nằm trong bối cảnh rộng hơn của quan hệ chủ – nô, đã góp phần khiến cho các mối quan hệ thống trị dường như trở thành tự nhiên. René Descartes, một nhân vật then chốt trong triết học phương Tây cận đại, còn củng cố sâu sắc thêm sự phân cách đó. Khác với Aristotle – người thừa nhận rằng ở các loài động vật khác tồn tại một phổ liên tục với mức độ trí thông minh giảm dần – Descartes cho rằng nhận thức là lĩnh vực độc quyền của nhân loại. Quan điểm này chịu ảnh hưởng từ thần học Cơ Đốc, vốn xem trí thông minh như một thuộc tính của linh hồn, một tia lửa thiêng liêng chỉ dành riêng cho con người được tạo ra theo hình ảnh của Chúa. Triết lý của Descartes đã khiến cho tự nhiên trở thành vô tri vô giác và không có giá trị nội tại, qua đó hợp thức hóa việc khai thác các loài khác.
Thời kỳ Khai sáng tiếp tục đề cao lý trí như đặc trưng cốt lõi của nhân loại. Immanuel Kant, một triết gia đạo đức có ảnh hưởng lớn, lập luận rằng chỉ những hữu thể có lý tính (tức có trí thông minh) mới có địa vị đạo đức và là “mục đích tự thân”. Ngược lại, các hữu thể phi lý tính bị ông coi là chỉ “có giá trị tương đối như phương tiện” và có thể bị đối xử như “những vật”. Cách tư duy này — đồng nhất trí thông minh với giá trị vô hạn và đồng nhất sự thiếu vắng trí thông minh với việc không có giá trị gì — đã tạo cơ sở triết học cho chủ nghĩa thực dân. Theo đó, cái gọi là trí thông minh thấp kém hơn ở các dân tộc không phải da trắng được dùng để biện minh cho việc khuất phục họ, hủy hoại nền văn hóa của họ và bắt họ làm nô lệ, vì những nhóm người này bị xem là kém tính người hơn và do đó không có quyền được hưởng đầy đủ sự quan tâm về mặt đạo đức. Sự ra đời của các bài kiểm tra trí thông minh chính thức trong lịch sử cận đại thường làm trầm trọng thêm, thay vì giảm bớt, sự áp bức đối với các nhóm yếu thế.
Sự phát triển của khái niệm trí thông minh trong tư tưởng phương Tây còn được đánh dấu bởi quá trình ngày càng chính thức hóa và định lượng hóa nó, đặc biệt cùng với sự hình thành của tâm lý học như một ngành khoa học độc lập. Trong khi các triết gia thời kỳ đầu tập trung vào lý trí và tính duy lý như những năng lực rộng lớn, thì tâm lý học lại tìm cách đo lường và định nghĩa trí thông minh theo nghĩa hẹp hơn, thường thông qua các trắc nghiệm tiêu chuẩn hóa. Sự chuyển hướng này đã bị phê phán là đơn giản hóa quá mức một thuộc tính phức tạp của con người và đã từng bị lạm dụng trong lịch sử để hỗ trợ cho các thực hành phân biệt đối xử. Dù vậy, quan niệm cốt lõi về trí thông minh như một năng lực suy luận lô-gic, giải quyết vấn đề và thấu hiểu vẫn giữ vai trò trung tâm.
Việc phát triển trí tuệ nhân tạo (AI) trong thế kỷ 20 và 21 đã mang đến những chiều kích mới cho cách hiểu mang tính triết học về trí thông minh, khơi dậy các câu hỏi về điều gì cấu thành trí thông minh, liệu trí thông minh có thể được mô phỏng trong máy móc hay không, và những hệ quả đạo đức của việc đó sẽ ra sao. Truyền thống duy lý, vốn đề cao suy luận lô-gic như hình mẫu tiêu biểu của trí thông minh, đã ảnh hưởng mạnh mẽ đến nghiên cứu AI. Trong phần lớn lịch sử của lĩnh vực này, các tiếp cận dựa trên lý luận ký hiệu và suy luận lô-gic đã chiếm ưu thế. Điều đó phản ánh niềm tin triết học ăn sâu của phương Tây vào những nền tảng “khách quan” cho lập luận lô-gic và vào sức mạnh của lý trí trong việc thấu hiểu cũng như chế ngự thế giới. Tuy nhiên, nhiều thách thức đối với quan điểm duy lý này – từ chủ nghĩa tương đối trong triết học cho đến những công trình giai đoạn sau của Ludwig Wittgenstein và những góc nhìn của các nhà hiện tượng học như Edmund Husserl và Martin Heidegger – đã thúc đẩy việc tái đánh giá các giả định nói trên trong lĩnh vực AI và khoa học nhận thức.
1.2 Trí thông minh trong triết học về tâm trí
Ngành triết học về tâm trí trong truyền thống phương Tây đã bàn luận rất nhiều về bản chất của trí thông minh, đặc biệt là trong mối liên hệ với ý thức, tính chủ ý (intentionality) và vấn đề tâm – vật. Một phát triển quan trọng trong triết học phương Tây thế kỷ 20 là “bước ngoặt tâm trí” (mind turn), nối tiếp sau các bước ngoặt ngôn ngữ và thực dụng, mở ra những quan điểm mới ở tầm siêu lý thuyết và phương pháp luận cho ngành tâm lý học và các khoa học nhận thức khác. Bước ngoặt này đưa tâm trí con người, ngôn ngữ và thế giới vào một thế giới quan mang tính quan hệ mới, và thúc đẩy việc xét lại những câu hỏi nền tảng như “Con người là gì?”. Đồng thời, nó phê phán sâu sắc thuyết nhị nguyên tâm – vật lâu đời do Descartes đề xướng, vốn quan niệm tâm trí là một thực thể tồn tại độc lập và tách biệt khỏi cơ thể vật chất. Mặc dù thuyết nhị nguyên thực thể cho rằng có một thực thể tinh thần tách biệt hẳn, thuyết nhị nguyên thuộc tính lại khẳng định các thuộc tính tinh thần – bao gồm cả những khía cạnh của trí thông minh như ý thức – tuy nảy sinh từ não bộ nhưng không thể quy giản hoàn toàn về nó. Ngược lại, các quan điểm nhất nguyên, chẳng hạn thuyết duy vật, khẳng định rằng tâm trí và cơ thể là không thể phân biệt về mặt bản thể và rằng các quá trình tinh thần suy cho cùng đều là các quá trình vật lý. Bản thân thuyết duy vật bao hàm nhiều lập trường khác nhau, bao gồm thuyết hành vi, thuyết đồng nhất (giữa tâm trí và não bộ), chủ nghĩa nhất nguyên dị thường, và thuyết chức năng; tất cả đều cố gắng giải thích các hiện tượng tinh thần, bao gồm cả trí thông minh, bằng các trạng thái vật lý hoặc chức năng. Cách tiếp cận mang tính giản lược và mang tính “tính toán luận” (computationalist) này, vốn xem tâm trí như một hệ thống xử lý thông tin, đã có ảnh hưởng rất lớn đối với sự phát triển của AI.
Sự xuất hiện của AI cũng tác động sâu sắc đến lĩnh vực triết học tâm trí. Ngày nay, triết học tâm trí phương Tây hiện đại thường tập trung vào mối quan hệ giữa con người và AI, vượt ra ngoài những mô hình trước đây vốn chỉ so sánh nhận thức của con người với loài vật. Sự chuyển hướng này đã dẫn đến những tranh luận sôi nổi về bản chất của trí thông minh và liệu nó có thể thực sự được thể hiện trong một cỗ máy hay không. Các triết gia như Daniel Dennett và John Searle đã đưa ra những quan điểm có sức ảnh hưởng nhưng trái ngược nhau về vấn đề này. Các công trình của Dennett thường khám phá cách mà các hiện tượng phức tạp như trí thông minh và ý thức có thể nảy sinh từ những thành phần đơn giản hơn, phù hợp với lập trường chức năng luận. Trong khi đó, Searle nổi tiếng với lập luận “Căn phòng Trung Hoa”, qua đó ông thách thức quan điểm cho rằng việc một cỗ máy chỉ đơn thuần thao tác các ký hiệu theo những quy tắc cho trước có thể đồng nghĩa với hiểu biết thật sự hoặc sở hữu trí thông minh như con người.
Những tranh luận trên chạm đến các vấn đề cốt lõi trong triết học tâm trí, chẳng hạn như bản chất của tính hướng đích (tính “hướng về” của các trạng thái tâm thần), vai trò của sự nhập thể (embodiment) trong nhận thức, và trải nghiệm chủ quan của ý thức. Bước ngoặt tâm trí cũng làm nổi bật những hạn chế của việc nghiên cứu trí óc con người chỉ thông qua AI hoặc nghiên cứu động vật, đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của cơ thể (tính nhập thể), của tính chủ ý của con người và của ý nghĩa cuộc sống trong việc thấu hiểu trí thông minh. Điều này gợi ý rằng cần hướng tới những cách tiếp cận toàn diện và lấy con người làm trung tâm hơn trong triết học tâm trí khi xem xét trí thông minh, đồng thời thừa nhận các phê phán cho rằng những mô hình thuần túy tính toán có thể không nắm bắt được đầy đủ sự phong phú trong trải nghiệm chủ quan của con người.
Thêm vào đó, triết học tâm trí còn khám phá các cơ chế nhận thức nền tảng của trí thông minh. Về mặt lịch sử, truyền thống duy lý phương Tây xem suy luận lô-gic là hình thái mẫu mực của trí thông minh. Theo cách nhìn này, tri thức có thể được biểu diễn bằng ngôn ngữ và logic, và lập luận thông minh được coi như một quá trình suy luận lô-gic. Cách tiếp cận đó đã ảnh hưởng sâu sắc đến hướng nghiên cứu AI, thể hiện qua việc trường phái AI ký hiệu (symbolic AI) tìm cách mô phỏng trí thông minh của con người bằng cách xây dựng các hệ thống dựa trên logic hình thức và thao tác các ký hiệu. Tuy nhiên, quan điểm này đã phải đối mặt với nhiều thách thức từ nhiều phía. Chẳng hạn, triết lý hậu kỳ của Wittgenstein đặt nghi vấn về nền tảng khách quan của ngôn ngữ và ý nghĩa, cho rằng trí thông minh và sự hiểu biết gắn liền mật thiết với các thực hành xã hội và những hình thái sinh hoạt, thay vì chỉ nằm trong việc thao tác các ký hiệu trừu tượng. Tương tự, cách tiếp cận hiện tượng học của Husserl và Heidegger nhấn mạnh tầm quan trọng của kinh nghiệm sống trực tiếp, của tính nhập thể và của việc hiện hữu trong thế giới như những tiền đề căn bản để hiểu trí thông minh của con người. Những góc nhìn này gợi ý rằng trí thông minh không chỉ đơn thuần là một quá trình tính toán, mà còn đan xen sâu sắc với sự hiện hữu về mặt thể chất của chúng ta, với các tương tác của chúng ta với môi trường, cũng như với bối cảnh xã hội và văn hóa.
Những khó khăn mà AI gặp phải trong việc đạt đến một trí thông minh thực sự giống con người thường được viện dẫn như là bằng chứng về giới hạn của cách nhìn thuần duy lý hoặc thuần tính toán về trí thông minh. “Bài toán khó” của ý thức – tức vấn đề làm thế nào các quá trình vật chất lại sinh ra được trải nghiệm chủ quan – vẫn là một thách thức trung tâm, đặc biệt đáng lưu tâm trong bối cảnh AI.
1.3 Khía cạnh đạo đức của trí thông minh
Các khía cạnh đạo đức của trí thông minh trong triết học phương Tây đã chịu ảnh hưởng sâu sắc bởi việc trí thông minh lịch sử gắn liền với những quan niệm về tính ưu việt, sự thống trị và vị thế đạo đức. Như đã đề cập, các triết gia như Aristotle và Kant liên kết lý tính và trí thông minh với một trật tự thứ bậc tự nhiên hay luân lý, theo đó những ai được coi là thông minh hơn thì mặc nhiên có quyền cai trị hoặc sở hữu giá trị đạo đức cao hơn. Cách nhìn này đã để lại những hệ quả lâu dài và thường tiêu cực, cung cấp cơ sở triết học để biện minh cho các thực tiễn như chế độ nô lệ, chủ nghĩa thực dân và sự khuất phục phụ nữ cũng như động vật — tất cả đều dựa trên quan niệm rằng các nhóm này “kém thông minh hơn” và do đó kém xứng đáng được hưởng sự quan tâm đạo đức hoặc quyền tự chủ.
Di sản tư tưởng đó tiếp tục ảnh hưởng đến các thảo luận đương đại, đặc biệt khi các bài kiểm tra trí thông minh và những thước đo năng lực nhận thức khác có thể bị (và trên thực tế đã bị) lạm dụng để duy trì bất bình đẳng xã hội và sự phân biệt đối xử. Bản thân định nghĩa về trí thông minh cũng có thể mang tính định kiến đạo đức, bởi nó thường phản ánh các giá trị và thiên kiến của văn hóa thống trị, qua đó có nguy cơ gạt ra bên lề những dạng thế mạnh nhận thức hoặc sự thông tuệ khác. Xu hướng lịch sử dùng trí thông minh như một lý lẽ biện minh cho sự thống trị là một bài học cảnh tỉnh, thôi thúc chúng ta áp dụng cách tiếp cận phản tỉnh hơn và đặt nền tảng đạo đức vững chắc hơn trong việc tạo ra các trí tuệ nhân tạo.
Trong bối cảnh AI, những cân nhắc đạo đức này đã có tính chất cấp bách và phức tạp ở một mức độ mới. Việc phát triển các hệ thống AI có thể thực hiện những nhiệm vụ vốn trước đây đòi hỏi trí thông minh của con người đã dấy lên hàng loạt câu hỏi đạo đức. Những câu hỏi đó bao gồm mối lo ngại về sự thiên lệch trong các thuật toán, vốn có thể duy trì và thậm chí tăng cường những định kiến sẵn có nếu dữ liệu dùng để huấn luyện phản ánh các bất bình đẳng lịch sử, hoặc nếu quá trình thiết kế thiếu tính bao trùm. Chẳng hạn, các hệ thống AI dùng trong dự đoán tội phạm hoặc phê duyệt cho vay có thể gây tác động tiêu cực một cách thiếu cân xứng đến các cộng đồng yếu thế nếu chúng không được thiết kế cẩn thận và kiểm định chặt chẽ nhằm phát hiện và loại bỏ thiên kiến.
Mức độ tự chủ ngày càng cao của các hệ thống AI cũng nêu lên những câu hỏi về trách nhiệm và sự chịu trách nhiệm. Nếu một xe tự hành gây tai nạn, hoặc một hệ thống AI đưa ra chẩn đoán y khoa sai lầm nghiêm trọng, việc xác định ai phải chịu trách nhiệm — nhà thiết kế, nhà sản xuất, người chủ sở hữu, hay chính bản thân AI (một vấn đề phức tạp hơn) — sẽ là một thách thức lớn về mặt đạo đức lẫn pháp lý. Thêm vào đó, khả năng AI được sử dụng trong giám sát, kiểm soát xã hội hoặc vũ khí tự động cũng làm dấy lên những quan ngại đạo đức sâu sắc về quyền riêng tư, nhân quyền và nguy cơ lạm dụng các công nghệ đầy sức mạnh này. Các triết gia hiện đang tích cực xem xét những vấn đề nói trên, xây dựng các khung đạo đức và hướng dẫn nhằm quản lý việc phát triển và triển khai AI, nhấn mạnh các nguyên tắc như tính công bằng, minh bạch, trách nhiệm giải trình và ngăn ngừa gây hại.
Cách tiếp cận đạo đức của phương Tây đối với AI thường đề cao các quyền cá nhân, quyền tự chủ và việc ngăn ngừa gây hại, phản ánh di sản triết học của nó. Tuy nhiên, ngày càng nhiều ý kiến nhận ra rằng các hướng dẫn đạo đức về AI được xây dựng chủ yếu ở phương Tây có thể phản ánh một hệ giá trị văn hóa đặc thù và không nhất thiết có thể áp dụng phổ quát hoặc đầy đủ. Điều này dẫn đến những lời kêu gọi thiết lập một cuộc đối thoại toàn cầu toàn diện hơn về đạo đức AI, tận dụng sự đa dạng rộng rãi hơn của các truyền thống văn hóa và triết học nhằm đảm bảo rằng sự phát triển AI được định hướng bởi một phổ rộng các giá trị và quan điểm nhân văn. Chẳng hạn, việc nhấn mạnh quyền tự chủ của cá nhân — yếu tố cốt lõi trong nhiều khung đạo đức phương Tây — có thể được cân bằng bằng những quan điểm mang tính tập thể hoặc cộng đồng hơn từ các truyền thống khác khi cân nhắc tác động xã hội của AI.
Thách thức đặt ra là phát triển được các hệ thống AI không chỉ tinh thông về mặt kỹ thuật mà còn vững vàng về mặt đạo đức và phù hợp với các giá trị nhân văn trong một thế giới đa nguyên. Điều này đòi hỏi sự hợp tác liên ngành liên tục giữa các triết gia, nhà khoa học máy tính, nhà hoạch định chính sách và công chúng để có thể lèo lái qua bối cảnh đạo đức phức tạp do những cỗ máy ngày càng thông minh tạo ra. Khái niệm “chủ nghĩa đế quốc nhận thức”, theo đó một thế giới quan chi phối các thế giới quan khác thông qua giáo dục và truyền thông, cũng đặt ra lo ngại về đạo đức: Tri thức của ai và mô thức tư duy nào đang được ưu tiên trong phát triển và quản trị AI?
1.4 Khía cạnh nhận thức luận của trí thông minh
Từ góc độ nhận thức luận, triết học phương Tây truyền thống xem trí thông minh gắn bó mật thiết với năng lực tiếp thu tri thức, khả năng biện minh cho tri thức đó và việc vận dụng lý trí. Truyền thống duy lý khởi nguồn từ Plato nhấn mạnh lý trí và suy luận lô-gic là những nguồn tri thức chủ yếu và cũng là dấu hiệu nổi bật của trí thông minh. Quan điểm này cho rằng tri thức chân chính được xây dựng trên những nền tảng khách quan, và các thực thể thông minh có thể nhận thức những chân lý đó thông qua tìm tòi bằng lý tính. Trong khuôn khổ này, trí thông minh thể hiện qua khả năng hình thành những niềm tin đúng đắn, tiến hành lập luận chặt chẽ và hiểu được các khái niệm phức tạp. Việc phát triển logic hình thức và phương pháp khoa học trong truyền thống phương Tây có thể được xem là sự mở rộng của quan niệm trên, với mục tiêu hệ thống hóa các quá trình mà qua đó những chủ thể thông minh có thể đạt tới tri thức đáng tin cậy về thế giới.
Việc nhấn mạnh lý luận ký hiệu và suy luận lô-gic trong nghiên cứu AI thời kỳ đầu phản ánh trực tiếp định hướng nhận thức luận này, theo đó trí thông minh thường được đồng nhất với khả năng thao tác ký hiệu và rút ra các kết luận lô-gic. Lập trường nhận thức luận đó đã định hình đáng kể mục tiêu và phương pháp của ngành nghiên cứu AI, thể hiện ở chỗ phần lớn quá trình phát triển AI tập trung vào việc tạo ra các hệ thống có thể thực hiện những nhiệm vụ đòi hỏi suy luận lô-gic, giải quyết vấn đề, nhận dạng mẫu và học hỏi từ dữ liệu.
Tuy nhiên, vị thế nhận thức luận của khái niệm trí thông minh không phải là không đi kèm những phức tạp và thách thức. Một điểm tranh luận chủ chốt xoay quanh chính bản chất của “trí thông minh” — liệu nó là một sản phẩm hay một quá trình. Một số phân tích phân biệt giữa dữ liệu, thông tin, tri thức và trí thông minh (thường được biểu diễn qua các mô hình như DIKI hoặc DIIK), qua đó gợi ý rằng trí thông minh đại diện cho một thành tựu nhận thức bậc cao hơn, thường được mô tả như “tri thức có thể hành động” hoặc khả năng tạo ra “kiến giải chuyên gia”. Điều này hàm ý rằng trí thông minh không chỉ đơn thuần là sở hữu thông tin, mà còn nằm ở chỗ có thể tổng hợp và áp dụng hiệu quả thông tin đó vào những mục tiêu hoặc hành động cụ thể. Cách hiểu như vậy nhấn mạnh chức năng chuẩn tắc và định hướng hành động của trí thông minh. Tuy nhiên, cách tiếp cận này cũng đặt ra câu hỏi về mối quan hệ giữa tri thức và hành động, và liệu bản chất “có thể hành động” của trí thông minh có tự thân khiến nó khác biệt hoặc vượt trội hơn so với các dạng tri thức khác hay không.
Thêm vào đó, bản chất hướng tới tương lai của phần lớn công việc tình báo — chẳng hạn như đưa ra dự báo hoặc cảnh báo về những sự kiện có thể xảy ra — đặt ra một thách thức về mặt nhận thức luận. Tính chân xác của những mệnh đề như vậy thường chỉ có thể được xác định một cách hồi tố, dẫn đến việc một số người đặt vấn đề liệu “trí thông minh” trong ngữ cảnh này có thực sự được xem là tri thức hay không, đặc biệt nếu tri thức được định nghĩa là phải không có sai lầm hoặc loại bỏ được mọi khả năng sai sót.
Sự trỗi dậy của AI cũng kích thích thêm những nghiên cứu nhận thức luận về bản chất của trí thông minh và tri thức. Các hệ thống AI, đặc biệt là hệ thống dựa trên học máy, thường hoạt động theo những cách thức không minh bạch hoặc khó diễn giải đối với con người (vấn đề “hộp đen”). Điều này thách thức các mô hình nhận thức luận truyền thống vốn đề cao suy luận có ý thức và sự biện minh minh bạch. Nếu một hệ thống AI đưa ra chẩn đoán hoặc dự đoán chính xác nhưng quá trình suy luận của nó lại không thể hiểu được, liệu ta có thể nói rằng nó “biết” câu trả lời đó theo cùng cách mà một chuyên gia con người biết hay không? Điều này đặt ra câu hỏi về vai trò của sự hiểu biết, của ý thức và của sự biện minh tường tận trong tri thức và trí thông minh.
Hơn nữa, khả năng xử lý lượng dữ liệu khổng lồ và nhận dạng các khuôn mẫu phức tạp của AI có thể dẫn tới những dạng tri thức mới, nhưng đồng thời cũng có thể tạo ra những dạng sai lầm hoặc thiên lệch mới nếu không được quản lý cẩn thận. Các nhà nghiên cứu nhận thức luận hiện đang khám phá những khung lý thuyết mới để lý giải tri thức trong kỷ nguyên AI, xem xét các vấn đề như tính tin cậy của tri thức do AI tạo ra, bản chất của lập luận thuật toán, cũng như các khía cạnh xã hội và đạo đức của việc sản sinh và truyền bá tri thức trong một xã hội công nghệ cao.
Sự nhấn mạnh truyền thống của phương Tây vào logic và các nền tảng khách quan đang được đánh giá lại dưới ánh sáng của những diễn biến mới này. Một số học giả cho rằng cần một cách tiếp cận nhận thức luận toàn diện hơn, kết hợp những hiểu biết từ lý thuyết nhận thức nhập thể, nhận thức luận xã hội và nghiên cứu về các hình thức hiểu biết phi mệnh đề. Bên cạnh đó, thiên kiến lấy con người làm trung tâm trong phát triển AI — thể hiện qua việc tập trung vào việc mô phỏng trí thông minh của con người — cũng có thể hạn chế việc khám phá các nguyên tắc trí thông minh phổ quát vượt ra ngoài những ràng buộc của sinh học.
Mời bạn đọc tiếp bài 2:
Trí tuệ và sự hài hòa – Những tiếp cận từ phương Đông
Wow! Bài viết chi tiết tới từng ngõ ngách của suy luận. Xin cảm ơn tác giả. Nếu tác giả có bài viết nào về mis-alignment giữa AI model behaviors và expectations thì hãy quá.