Thế giới không còn thưởng cho “những gì bạn biết”
Thế giới không còn thưởng cho “những gì bạn biết” mà cho khả năng giải quyết vấn đề và hợp tác thực chiến. Từ OECD đến thực tiễn doanh nghiệp, bài học nào cho chúng ta?
“Thế giới không thưởng cho những gì bạn biết nữa, mà cho những gì bạn làm được với những gì bạn biết.”
— Andreas Schleicher, Giám đốc Giáo dục và Kỹ năng OECD
Từ “Knowledge is power” đến “Applied knowledge is value”
Từ thời Francis Bacon, tri thức được xem như sức mạnh: Knowledge is power. Suốt nhiều thập kỷ, nền giáo dục và đào tạo đã vận hành trên niềm tin này. Ai nhớ được nhiều sự kiện lịch sử, ai tính toán nhanh hơn trong lớp học, ai thuộc công thức giỏi hơn… người ấy được thưởng điểm cao, được công nhận là “có năng lực.”
Nhưng một ngày, ChatGPT và các hệ thống AI có thể trả lời GDP của Hy Lạp, phân tích triết học Stoicism, hay tóm tắt Luận ngữ chỉ trong một giây. Cái mà tôi từng xem là ưu thế như trí nhớ như mọt sách bỗng chốc trở thành gánh nặng.
OECD và sự dịch chuyển thước đo năng lực
OECD từ năm 2012 đã bắt đầu đo kỹ năng giải quyết vấn đề (problem solving in technology-rich environments), rồi đến kỹ năng hợp tác (collaborative problem solving) năm 2015 trong các kỳ PISA. Thông điệp ở đây rất rõ: giá trị của giáo dục không còn nằm ở việc tích lũy kiến thức tĩnh, mà ở khả năng ứng dụng và tạo ra giải pháp mới trong môi trường bất định.
Charles Conn và Rob McLean, trong cuốn Bulletproof Problem Solving, mô tả quy trình 7 bước mang tính hệ thống để giải quyết mọi vấn đề – từ chiến lược quốc gia đến cải thiện vận hành trong một doanh nghiệp. McKinsey từng gọi đây là “cốt lõi của tư duy tư vấn.” Nhưng điều thú vị là những bước ấy không chỉ dành cho chuyên gia tư vấn, mà bất kỳ ai cũng cần, khi tri thức thô đã trở nên dư thừa.
Kinh nghiệm cá nhân: từ TRIZ đến thực tế hỗn loạn
Tôi từng học system thinking và TRIZ với GS Phan Dũng cách đây 25 năm. Những phương pháp này giúp rèn luyện tư duy logic và sáng tạo. Nhưng càng đi vào thực tiễn, tôi càng nhận ra: kỹ năng giải quyết vấn đề không đến từ việc thêm môn học hay thêm giáo trình, mà từ va chạm với thực tế hỗn loạn, sai lầm, sửa chữa và lặp lại.
Seneca từng nhắc: “Đừng để tiếng vỗ tay làm lạc hướng con thuyền nội tại.” Nếu điểm số và chứng chỉ là tiếng vỗ tay, thì con thuyền kỹ năng thực chất chỉ tiến lên khi ta dám chèo trong sóng gió thật.
Vài câu chuyện trong đào tạo
Trong một khóa đào tạo cho một tập đoàn viễn thông lớn, khi tôi đặt câu hỏi mở: “Anh chị sẽ xử lý thế nào nếu hệ thống mạng sập toàn quốc trong 5 phút?”. Đây là một case thực tế đã xảy ra cách đây hai năm. Cả lớp ban đầu im lặng. Không ai tìm câu trả lời trong giáo trình, bởi tình huống không hề có trong giáo án. Nhưng sau 30 phút tranh luận và mô phỏng, những ý tưởng sáng tạo, khả thi dần xuất hiện. Đó là lúc kỹ năng giải quyết vấn đề bừng sáng, không nhờ kiến thức, mà nhờ cách họ tư duy và hợp tác.
Ở một tập đoàn thép, tôi lại chứng kiến một câu chuyện khác. Khi thảo luận về tối ưu hóa chuỗi cung ứng trong khủng hoảng nguyên liệu, một quản lý trung cấp đã dám đưa ra một giải pháp hoàn toàn trái ngược với thông lệ ngành. Ban đầu, cả phòng cười. Nhưng sau khi mô phỏng kịch bản, giải pháp ấy hóa ra khả thi, tiết kiệm hàng triệu đô chi phí. Sự đột phá đến từ việc dám đặt câu hỏi ngược, dám thử và sai, chứ không phải từ việc ghi nhớ quy trình.
Hai phe trong giáo dục và doanh nghiệp
Hôm nay, ta thấy một sự chia đôi:
Một phe tin rằng điểm số, giáo trình, chứng chỉ là đủ để chứng minh năng lực.
Một phe tin rằng giá trị đến từ khả năng giải quyết vấn đề và hợp tác thực chiến.
Montaigne gọi đời là “branloire pérenne”, một cái lắc lư vĩnh cửu. Trong sự bất định ấy, kỹ năng duy nhất giúp ta đứng vững là năng lực tư duy và hành động trước tình huống không lường trước.
Câu hỏi mở
Nếu bạn là một nhà quản lý hay giảng viên, bạn sẽ đánh giá kỹ năng giải quyết vấn đề của sinh viên, nhân viên, hay đồng nghiệp bằng cách nào?
Và quan trọng hơn: tổ chức của bạn đã thực sự tạo ra môi trường để những kỹ năng này nảy mầm và phát triển chưa?