Quyền lực, tri thức, tự do và kỷ luật
Foucault, Khổng Tử, Stoic, AI và câu chuyện quyền lực kỷ luật: vì sao tự do thật sự cần tri thức, tự kỷ luật và quyền lực mềm của người trí thức.
Tự do bề mặt và nhà tù vô hình
Nhiều người bạn của tôi, kể cả doanh nhân lẫn bạn trẻ, thường nói rất thật lòng: “Tôi (Em) chỉ muốn tự do. Được làm điều mình thích, không bị ai ràng buộc.” Nghe rất hay, rất hợp thời. Nhưng càng sống, và đọc Michel Foucault, càng quan sát thế giới số hôm nay, tôi càng thấy câu đó… nguy hiểm.
Trong một thế giới mà quyền lực không còn đập bàn quát tháo, mà lặng lẽ vận hành qua dữ liệu, camera, điểm số, thuật toán gợi ý và mạng xã hội, thì “tự do làm điều mình thích” không còn đơn giản. Rất nhiều thứ bạn tưởng là mình thích, thực ra đã được gợi ý, được sắp kịch bản, được lập trình sẵn cho bạn từ trước. Người ta gọi đó là surveillance, là subtle control, là nudging, nhưng trong chiều sâu, nó vẫn là chuyện rất cũ: quyền lực.
Quyền lực kỷ luật và những cơ chế vô hình
Paul-Michel Foucault (1926-1984), người được mệnh danh là “triết gia về quyền lực”, dùng khái niệm disciplinary power, quyền lực kỷ luật, để chỉ thứ quyền lực mới này. Nó không cần đánh, không cần chém đầu như quyền lực vua chúa ngày xưa. Nó chỉ cần sắp đặt không gian, thời gian, quy trình, điểm số, và quan trọng nhất, nó khiến bạn luôn có cảm giác mình đang bị nhìn. Một khi bạn đã sống trong cảm giác ấy đủ lâu, bạn sẽ tự sửa mình, tự uốn mình theo chuẩn. Nhà tù đã chuyển từ bên ngoài vào bên trong. Than ôi,
“L’homme est né libre, et partout il est dans les fers”
(Người ta sinh ra tự do, nhưng đâu đâu cũng thấy bị xiềng xích)
Jean-Jacques Rousseau
Ông có một câu rất sâu sắc:
“Le pouvoir produit du savoir; pouvoir et savoir s’impliquent directement l’un l’autre.”
Quyền lực sản sinh ra tri thức; quyền lực và tri thức hàm ẩn lẫn nhau. Không có quan hệ quyền lực nào mà không tạo ra một vùng tri thức song hành, và không có tri thức nào lại đứng ngoài các quan hệ quyền lực. Foucault không viết ‘knowledge is power’ như Francis Bacon, ông nói đến power/knowledge như một cặp sinh đôi.
Nghe vậy, bạn sẽ hỏi: nếu tri thức luôn gắn với quyền lực, kỷ luật luôn đứng đó, thì chỗ nào cho tự do của cá nhân, của người trí thức? Foucault không tặng chúng ta một khẩu hiệu dễ nhớ. Ông chỉ gợi ra một thực tế khó chịu: chúng ta sống trong một xã hội kỷ luật, nơi nhà tù, nhà máy, trường học, bệnh viện, quân đội, văn phòng, nền tảng số…, (bạn còn nhớ câu của Jean-Jacques Rousseau về “xiềng xích” mà tôi dẫn ở trên?) đều chia sẻ cùng một logic: giám sát, kiểm tra, chuẩn hóa. Phương Tây gọi đó là normalization, chuẩn hóa. Ai phù hợp với chuẩn thì ở lại, ai lệch chuẩn thì bị chỉnh, bị xếp loại, hoặc bị loại.
Kỷ luật thân thể và tự do thân xác
Cách đây trên chục năm, tôi giật mình khi nhìn lại chính mình trong gương. Bụng bắt đầu vượt mặt, mỡ máu báo động, bác sĩ nhắc đến tim mạch trong tương lai gần. Nghịch lý là lúc đó, tôi nghĩ mình đang rất “tự do”: ăn uống thoải mái, gặp là nhậu, thích gì ăn nấy, khuya thì thêm ly cà phê sữa đá, bánh kẹo, tinh bột đều không kiêng. Không ai cấm tôi, không ai kỷ luật tôi. Tôi là ông chủ của chính mình.
Nhưng cơ thể không nói đùa. Tự do ấy dẫn thẳng đến một nhà tù khác: Nhà tù trong chính thân xác mình. Mỗi bậc cầu thang là một lần thở dốc, mỗi cuộc họp dài là một lần lưng đau, mỗi buổi tối là một nỗi lo mơ hồ về tương lai sức khỏe. Bạn có thể gọi đó là loss of freedom, mất tự do rất vật lý. Ngay cả việc đi bộ, ngủ ngon cũng trở nên khó khăn.
Từ lúc đó, tôi buộc mình vào kỷ luật tập luyện. Sáng sớm có hôm rất muốn nằm thêm mười lăm phút, nhưng vẫn phải ngồi dậy, xỏ giày. Thức ăn phải chọn lại. Bia rượu phải cắt bớt. Lịch trình phải sắp lại. Nếu nhìn từ bên ngoài, đó là mất tự do: bao nhiêu thứ “thích” mà không được làm. Nhưng vài năm sau, tôi mới hiểu một lớp nghĩa khác của tự do. Tự do khỏi thuốc huyết áp. Tự do leo cầu thang mà không còn nặng nề. Tự do đứng nói chuyện cả buổi với sinh viên, với doanh nhân, không đau lưng, không hụt hơi. Tự do nhận những câu trêu dễ thương: “bác Đào dạo này nhìn fit hơn xưa nhiều đó nghe.”
Lúc đó, trong tôi vang lên cả tiếng của hiền nhân phương Đông lẫn tiếng của những triết gia phương Tây. Khổng Tử nói về người quân tử biết giữ lễ để nuôi thân và nuôi đức. Stoic như Epictetus thì nói: không ai thật sự tự do nếu không làm chủ được chính mình. Self-discipline, kỷ luật bản thân, bỗng hiện ra như một cây cầu nối hai bờ Đông Tây. Không phải cây roi từ bên ngoài, mà là nghệ thuật điều phối năng lượng sống của mình.
Foucault từng phân tích rất kỹ nhà tù kiểu “Panopticon”, nơi một tháp canh có thể nhìn thấy mọi buồng giam, còn tù nhân thì không biết mình có đang bị nhìn hay không. Sau một thời gian, không cần ai đứng trên tháp nữa, vì tù nhân đã tự sửa mình theo chuẩn. Khi bạn sống trong một thành phố đầy camera, trong một môi trường số đầy log và lịch sử truy cập, trong một feed mạng xã hội đầy nội dung “dành riêng cho bạn”, cơ chế đó không còn xa lạ.
Nhưng có một điều Foucault nhắc mà ít người trích:
“La vérité est de ce monde; elle y est produite grâce à de multiples contraintes.”
Sự thật thuộc về thế giới này; nó được sản sinh bằng vô số ràng buộc. Mỗi xã hội, mỗi tổ chức có một “chế độ chân lý” riêng, một regime of truth, quy định cái gì được coi là đúng, là bình thường, là chấp nhận được.
Trong doanh nghiệp, chế độ chân lý đó mang tên KPI, báo cáo, quy trình, best practice. Trên mạng xã hội, nó mang tên xu hướng, lượt xem, lượt tương tác. Trong đời sống cá nhân, nó là cái nhìn của gia đình, hàng xóm, đồng nghiệp. Khi bạn nói “em chỉ muốn làm điều em thích”, câu hỏi nhỏ là: cái “thích” đó là của bạn, hay là sản phẩm của một chế độ chân lý nào đó đã được cài đặt vào bạn từ lâu?
Học nhi thời tập chi trong kỷ nguyên AI
Ở một tầng khác, tôi quay lại với chuyện học. Từ ngày còn là cậu sinh viên, rồi kỹ sư, rồi làm quản lý, tôi vẫn giữ một câu khẩu hiệu riêng: “Học nhi thời tập chi, bất diệc duyệt hồ.” Học rồi thường xuyên ôn luyện, chẳng phải là một niềm vui đó sao. Ngày xưa, tôi hiểu câu đó theo kiểu cổ điển: học chăm thì sẽ thành người tử tế, có chỗ đứng trong xã hội. Sau này, khi đọc Foucault và đọc thêm về Bacon với câu “knowledge is power”, tôi mới thấy một lớp nghĩa khác.
Foucault không phủ nhận tri thức đem lại quyền lực, nhưng ông nhắc bạn rằng tri thức chưa bao giờ vô tội. Tri thức nào đó luôn phục vụ một trật tự nào đó. Tri thức không khách quan như nhiều bạn ngây thơ hiểu. Một chẩn đoán y khoa, một báo cáo phân tích thị trường, một bảng xếp hạng nhân viên, một bài báo “khoa học” trên truyền thông, tất cả vừa là knowledge, vừa là cánh tay nối dài của power. Khi bạn nói về lifelong learning, học tập suốt đời, câu hỏi không chỉ là “học thêm cái gì”, mà còn là “học để phục vụ quyền lực nào, và để bảo vệ tự do nào?”. Chúng ta là “sinh vật xã hội”, dù muốn dù không vẫn bị các quyền lực chi phối, bạn không nên quên điều đó.
Nhưng điều đó không có nghĩa là bạn bỏ học, bỏ nghiên cứu, bỏ công nghệ. Với tôi, nó có nghĩa là mình phải học với một tâm thế khác. Học không chỉ để thêm kỹ năng, thêm chứng chỉ, mà để nhìn rõ hơn các cấu trúc quyền lực đang vận hành quanh mình. Học để có thể đứng cao hơn một chút so với hệ thống, không phải để khinh thường nó, mà để điều chỉnh nó một cách có ý thức.
Khi hiểu cơ chế chấm điểm, bạn không còn sợ điểm số như trước. Khi hiểu cách thuật toán đề xuất hoạt động, bạn không còn chạy theo từng con số tương tác một cách vô thức. Khi hiểu lịch sử của một ngành, bạn biết chuẩn “bình thường” của nó được dựng lên như thế nào, ai đã bị bỏ lại ngoài cuộc chơi. Tri thức lúc này trở thành soft power, quyền lực mềm: bạn không ép ai, nhưng bạn có ảnh hưởng.
Tự kỷ luật, inner citadel và quyền lực mềm
Foucault nói đến examination, cơ chế kiểm tra kết hợp giữa quan sát và đánh giá. Một bài kiểm tra ở trường, một kỳ performance review, một buổi đánh giá năng lực nhân sự. Tất cả đều là những cuộc examination. Nó vừa thu thập sự thật về bạn, vừa định hình cách bạn tự nhìn mình. Stoic thì nói đến inner citadel, thành nội tâm. Nếu bạn chỉ đứng ở phía bị kiểm tra, bị đánh giá, bị chuẩn hóa, tri thức sẽ trở thành sợi dây trói. Nếu bạn rèn cho mình một thành nội tâm vững bằng suy tư và kỷ luật, bạn có thể đi qua các cuộc kiểm tra đó với một khoảng cách an bình bên trong.
Tự kỷ luật, self-discipline, vì thế, không phải là nhắm mắt tuân thủ mọi thứ người ta bày sẵn. Tự kỷ luật là tự mình chọn những nguyên tắc cần thiết để bảo vệ tự do dài hạn của mình, ngay cả khi nguyên tắc đó không hợp mốt, không thuận tiện, không được khen trên mạng. Trong chuyện sức khỏe, tự kỷ luật là lịch tập, chế độ ăn, thói quen ngủ nghỉ mà bạn chấp nhận như một cam kết với chính mình, không phải với huấn luyện viên hay bác sĩ. Trong chuyện học, tự kỷ luật là mỗi ngày dành một giờ cho đọc và suy nghĩ sâu, dù không ai trả lương cho giờ đó, không có chứng chỉ nào phát ra ngay lập tức.
Trong kỷ nguyên AI, big data, blockchain, nơi mọi giao dịch, mọi tương tác đều có thể để lại dấu vết, tôi càng tin rằng kỷ luật nội tâm là điều kiện của tự do. Không có nó, bạn trở thành tù nhân ngoan ngoãn của lịch thông báo, của email đến, của họp gấp, của tin nóng, của những video được “đề xuất dành riêng cho bạn”. Có nó, bạn bắt đầu chọn được cái gì sẽ đi vào tâm trí mình, cái gì được quyền chi phối thời gian và năng lượng của mình.
Bạn để ý sẽ thấy, người có tri thức và có kỷ luật học tập thường có một dạng quyền lực mềm rất khác. Họ không cần quát tháo, không cần chức danh hào nhoáng, nhưng khi họ nói, người khác lắng nghe. Khi họ im lặng, khoảng im lặng đó cũng có trọng lượng. Quyền lực mềm đó không phải là thứ Foucault trực tiếp bàn, nhưng với tôi, nó là một câu trả lời thực tiễn cho băn khoăn của ông: nếu power và knowledge luôn đan cài, thì cách duy nhất để không bị nuốt trọn là bạn chủ động nuôi dưỡng một thứ quyền lực mềm có đạo đức, dựa trên tri thức sống, tri thức được thử thách qua kỷ luật bản thân, chứ không chỉ là tri thức để xếp người khác vào khuôn. Quyền lực qua tri thức là quyền lực thuyết phục, quyền lực mềm.
Tri thức, chính quyền và phẩm hạnh người trí thức
Ở đây, cũng nên nói một chút về quan hệ giữa người trí thức và chính quyền. Trong ngôn ngữ của Foucault, nhà nước cũng là một cấu trúc quyền lực với vô số cơ chế kỷ luật, nhưng nếu bạn chỉ nhìn nó như “kẻ đối lập” thì rất khó làm được điều gì tốt đẹp. Luật pháp, thể chế, quy hoạch, chính sách… cũng là những nỗ lực tập thể để tạo ra một trật tự tối thiểu cho hàng triệu con người cùng sống. Người trí thức không có quyền khinh thường tất cả những nỗ lực đó chỉ vì nó không hoàn hảo. Ngược lại, nhiệm vụ của bạn là dùng hiểu biết, dữ liệu, lập luận tử tế để góp phần chỉnh sửa, xây dựng, bổ sung. Phản biện mà không cần thách thức, nói thật mà không cần kích động. Khổng Tử nhắc đến “trung nhi bất nịnh, trực nhi bất khốc”; người Stoic nhấn mạnh virtue of justice, đức công chính. Giữ phẩm hạnh của mình là dám nói điều cần nói, nhưng cũng biết dẹp bớt cái tôi kiêu ngạo, để không biến tri thức thành cái gậy đập vào bất kỳ biểu tượng quyền lực nào mình không ưa, mà dùng nó như một ngọn đèn nhỏ soi rõ thêm con đường chung.
Nhìn lại, tôi thấy đường đi của mình những năm qua có thể tóm lại bằng ba chữ: hiểu, học và chọn.
Hiểu là đọc Foucault, đọc lịch sử, đọc thực tại, để nhìn ra đâu là những panopticon mình đang sống trong đó.
Học là giữ tâm thế “Học nhi thời tập chi, bất diệc duyệt hồ”, không phải để làm đẹp lý lịch, để cao ngạo vì mình hiểu biết mà để không bị giam trong vô minh của chính mình.
Chọn là can đảm đặt ra vài kỷ luật nhỏ cho thân, cho tâm, cho việc dùng công nghệ, dùng AI để bảo vệ tự do dài hạn của mình.
Ở tuổi này, mỗi buổi sáng bước xuống giường mà không đau nhức, mỗi buổi tối còn đủ tỉnh táo để đọc thêm vài trang sách, mỗi lần chia sẻ mà vẫn cảm thấy mình đang học cùng người nghe, với tôi, đó là những định nghĩa rất cụ thể của freedom, của tự do.
Có thể bạn vẫn sẽ thích định nghĩa tự do là “được làm điều mình muốn”. Nếu bạn là đàn ông và có vợ, tôi hiểu tâm trạng của bạn. Tôi chỉ xin rủ rê thêm một câu hỏi nhỏ: hôm nay, ở một góc nhỏ nào đó của sức khỏe, của việc học, của đời sống số, bạn có thể tự nguyện kỷ luật mình hơn một chút, để ngày mai mình tự do hơn một chút, thay vì chỉ ngoan hơn trong một nhà tù vô hình nào đó hay không?