Đọc Sara Mills viết về Michel Foucault trên chuyến bay vào Sài Gòn

Câu hỏi trước hết là mình đang sống trong discours nào, và có điều gì mình luôn né nói, né nghĩ, chỉ vì nó không hợp nội quy của chiếc lồng ấy?

Trên chuyến bay vào Sài Gòn, tôi đọc một mạch gần 200 trang cuốn Michel Foucault của Sara Mills, món quà quý mà bạn Trần Mạnh Cường, Giám đốc Khải Minh Book mang tặng. Bạn ấy biết tôi đang lẩn quẩn trong câu hỏi về quyền lực và tri thức, nên đưa đúng cuốn. Và bây giờ tôi muốn trả lại ơn tri ngộ bằng cách viết ra những suy tư của mình, của một người đọc sách thực chứ không phải chỉ nghe nói hay dùng ChatGPT tóm tắt.

Sara Mills là một học giả ngôn ngữ học, làm việc trong truyền thống học thuật Anh, một kiểu nhìn rất khác với lối tôi lớn lên trong không khí Cựu lục địa. Tôi đoán bà tiếp xúc với hệ tư tưởng ấy chủ yếu qua các văn bản tiếng Anh, cách thư viện Anh sắp sách, cách bọn theo truyền thống Kinh nghiệm đặt câu hỏi. Còn tôi thì bước vào qua hai bản văn nặng đô: Khảo cổ học về tri thức và Giám sát và Trừng Phạt. Thú thực, vất vả. Đọc như bơi qua một dòng nước xoáy, chỗ nào cũng có “khái niệm” kéo chân.

Rồi lại gặp cảnh tréo ngoe. Rất nhiều nhà nghiên cứu cãi nhau. Ai cũng nói mình chỉ “diễn giải”, nhưng đồng thời lại tin diễn giải của mình mới là đúng. Tới lúc ấy, tôi mới giật mình. Có khi cuộc cãi nhau ấy không chỉ là chuyện đúng sai. Nó là câu chuyện về diễn ngôn.

Tôi muốn viết lại điều này, theo cách Sara Mills gợi mở, nhưng dùng luôn vài thuật ngữ tiếng Pháp cho đúng cái vị của hệ khái niệm. Chỉ coi chúng như nhãn dán trên hũ mắm của trí thức An Nam. Để mình biết đang mở hũ nào.

Diễn ngôn là hệ quy luật chủ động

Theo Sara Mills, discours (diễn ngôn, discourse) không phải là đống câu chữ xoay quanh một chủ đề. Nó là một hệ quy luật chủ động, có “nội quy” riêng. Nội quy ấy không chỉ nằm trong lời nói mà còn nằm trong thực hành, thủ tục, thiết chế, thói quen. Tôi hay ví nó như đi họp ở công ty. Cùng một ý, nhưng nếu nói theo giọng “kế hoạch”, bạn được nghe. Nếu nói theo giọng “cảm giác”, bạn bị xem là lan man. Câu chữ không đổi. Luật ngầm đổi. Nếu người nói là lãnh đạo thì diễn ngôn đó là “tầm nhìn”, nếu nhân viên bình thường có khi là viển vông. Đôi khi không phải nói cái gì mà ai nói.

Thực tại được nhìn qua chiếc kính lọc

Sự kiện vật chất là thật. Viên gạch rơi vẫn đau. Nhưng cách ta đặt tên cho nó, cách ta xếp nó vào ngăn nào của thế giới, lại thường được định hình bởi discours. Thế giới không tự phơi bày ý nghĩa như một bảng hiệu sẵn chữ. Ta áp trật tự lên nó bằng ngôn ngữ, bằng phân loại, bằng câu chuyện. Tôi gọi đây là chiếc kính lọc đeo từ nhỏ. Kính làm ta nhìn rõ hơn, nhưng cũng nhuộm màu. Lâu ngày mình quên luôn là đang đeo kính.

Có khi chúng ta mang kính màu xanh chê diễn ngôn của bọn mang kính màu đỏ và tự tin rằng ta không mang kính.

Quyền lực đi bằng loại trừ và “ý chí đoạt sự thật”

Đọc Sara Mills, tôi giữ lại bốn mấu chốt, vừa học thuật vừa rất đời:

Một là, discours luôn có cửa và có chốt. Có những vùng cấm, những điều “đừng nói ở đây”. Có những giọng nói bị xem là phi lý nên bị đẩy ra ngoài. Taboo thường là tình dục hoặc cái chết mặc dù có thể là “hạnh phúc của một tang gia”.

Hai là, cái gọi là “đúng”, “tri thức”, “chuẩn” nhiều khi là sản phẩm của volonté de vérité (ý chí đoạt sự thật, will to truth). Nói đời thường, đó là xu hướng của xã hội muốn đóng đinh một phiên bản sự thật để vận hành trơn tru.

Ba là, thiết chế làm chuyện này rất giỏi. Trường học, nhà xuất bản, cơ quan nghề nghiệp, quy trình, biểu mẫu, điều khoản. Chúng không chỉ truyền đạt tri thức mà còn nghi thức hóa lời nói, xác nhận ai có quyền nói và điều gì đáng được nghe.

Bốn là, khi quyền lực và tri thức quấn vào nhau, ta có cảm giác đang đứng trong một pouvoir savoir (quyền lực tri thức, power knowledge) giống như cái máy lạnh trong phòng họp. Không ai nhìn thấy. Nhưng ai cũng đang thở theo nó.

Tự do cá nhân và những constraints vô hình

Có một đoạn khiến tôi phải gập sách lại vài phút. Không phải vì khó, mà vì nó làm tôi suy nghĩ. Ta hay tin mình tự do trong suy nghĩ. Nhưng Sara Mills nhắc rằng ta luôn sống trong constraints (ràng buộc, cưỡng chế) của discours. Mình chọn, nhưng chọn trong một cửa hàng đã bày sẵn mẫu. Mình phản biện, nhưng phản biện bằng ngôn ngữ đã được xã hội huấn luyện. Văn của bạn có vẻ như văn mẫu từ mái trường Xã hội chủ nghĩa.

Và ngay cả cái gọi là “tác giả” cũng có thể chỉ là một cơ chế sắp trật tự: fonction auteur (author function, chức năng tác giả). Đời thường, đó là cái móc treo. Treo văn bản lên cho dễ quản, dễ gán trách nhiệm, dễ đóng dấu chính thống.

Lịch sử là những lần nền nhà đổi gạch

Sara Mills giúp tôi nhìn lịch sử tri thức không như một đường thẳng tiến bộ, mà như chuỗi đứt gãy. Mỗi thời có một “épistéme” (tri thức hệ, episteme), một nền ngầm quy định cái gì được coi là tri thức tại thời điểm đó. Nền đổi, chuẩn đổi. Cái từng bình thường thành lạc loài. Cái từng “khoa học” có lúc trở thành điều người sau không hiểu nổi. Có lẽ vì vậy mà chuyện “cãi nhau về diễn giải” nghe rất phiền, nhưng cũng rất thật. Mỗi người đứng trong một nền gạch khác nhau, rồi gọi nền của mình là sàn nhà duy nhất.Nếu một người nào đó nói anh không hiểu Foucault, thì đừng lấy làm buồn vì có khi anh ta đọc Foucault theo cách của mình hay cách mà công cụ như ChatGPT trợ giúp.

Một câu hỏi để mang xuống khỏi máy bay

Đọc thêm, tôi thấy rõ một điều: có khi tôi chưa hẳn có tự do, mà cái tôi nghĩ chỉ là một dạng tự do được cấp phép trong discours tôi đang tiếp cận. Nó ngầm ẩn. Nó ép buộc. Nó mềm như nước nhưng dai như lưới.

Nếu vậy, câu hỏi không phải là “làm sao thoát lồng ngay”. Câu hỏi trước hết là mình đang sống trong discours nào, và có điều gì mình luôn né nói, né nghĩ, chỉ vì nó không hợp nội quy của chiếc lồng ấy?

PS: Cả cuốn sách khoảng 300 trang, 200 trang là của Sara Mills và 100 trang diễn giải của Nguyễn Bảo Trung thì đó là một công phu. Khá khen cho dịch giả.