Dạy con gì khi AI làm hộ gần hết: ghi chép từ một tập The Ezra Klein Show
Phụ huynh và nhà giáo Việt nên dạy con gì khi AI làm hộ gần hết? Ghi chép và suy ngẫm từ tập The Ezra Klein Show của NYT.
Tôi bấm vào tập The Ezra Klein Show của The New York Times, nghe Ezra trò chuyện với Rebecca Winthrop về chuyện “phải nghĩ lại mục đích của giáo dục”. Câu hỏi ấy, nghe qua tưởng xa, nhưng kỳ thực luôn gần với mọi gia đình hiện nay.
Tôi thuộc thế hệ đọc sách dưới bóng đèn vàng yếu, chữ nhỏ chảy như mưa qua mắt và cận lúc nào chẳng hay. Bọn trẻ hôm nay lớn lên cùng iPad, và bây giờ là AI. Thư viện số nằm trong túi áo, nhưng sân chơi ngoài trời thì nhỏ dần. Tôi ít thấy con nít rượt đuổi ngoài sân như ba bốn chục năm trước. Lại nghe Rebecca kể chuyện nhiều sinh viên ngày nay chật vật với việc đọc sâu, tôi chợt nghĩ nếu máy đã làm hộ nhiều thứ trí óc lặp lại, chúng ta còn dạy con điều gì?
Cú hích của một cuộc trò chuyện
Tập podcast đặt lại ba câu hỏi xưa mà mới. Một là vì sao phải giáo dục. Hai là trẻ học như thế nào. Ba là học cái gì. Ngày trước, câu trả lời thường nghiêng về “để có việc làm tốt”. Nhưng AI đã viết được bài luận xuất sắc giải toán tầm huy chương vàng IMO, tóm tắt cả cuốn sách trong nửa phút. Nếu chỉ nhắm “đầu ra việc làm”, ta sẽ sớm hụt hơi. Có lẽ mục đích mới phải rộng hơn: dạy con phân biệt thật giả, dạy con sống cùng người khác, dạy con giữ cơ bắp ý chí giữa một thế giới ngày càng trơn tru. “Vượt sướng” gian nan hơn cả vượt khổ.
Khi lớp học là bến xe và mỗi đứa trẻ là một hành khách khác nhau
Winthrop nói về bốn “mode” gắn bó của học sinh. Tôi nghe mà hình dung ra bến xe miền Tây năm nào. Có đứa ngồi chờ cho qua chuyến đóng vai hành khách. Có đứa lên đúng tuyến đúng giờ, ghi điểm đẹp dạng con ngoan trò giỏi. Có đứa bực bội, đổi vé lia lịa ra vẻ chống đối. Và có đứa nhìn bản đồ, tự rẽ vào con hẻm lạ làm người khám phá.
Nếu chỉ đếm điểm, ta sẽ dễ mừng hụt. Cái cần nhìn là động lực nội tại. Khi đứa trẻ bắt được “tia lửa” của mình, những môn khác bỗng đỡ nặng nề. Ezra kể, khi tìm được “chân ái” cuộc đời mình là chính trị và viết lách, việc khó bỗng đỡ khó hơn. Tôi cũng vậy. Có những đêm đọc đến quên chớp mắt, hôm sau lại hăm hở tìm đến FAHASA để mua một cuốn khác.
AI: dao phay hai lưỡi đặt trên mặt thớt nhà trường
Đi qua lớp học, qua câu chuyện bạn bè phụ huynh, tôi thấy AI hiện lên như dao phay hai lưỡi. Một là rút ngắn đường đi: tóm, viết, giải, làm cho xong. Học sinh “hành khách” sẽ càng dễ ngủ quên. Hai là, nếu dùng đúng, AI giống gia sư 24 giờ biết đặt câu hỏi gợi mở, biết kiểm lỗi, biết thay đổi cách giảng cho hợp từng đứa. Ba là nguy cơ lớn nhất: thế giới không ma sát.
Stoicism dạy ta tập làm việc khó. Cơ bắp ý chí cũng như cơ bắp chân. Không chạy thì teo. Nếu mọi việc đều được máy làm phẳng, trẻ thiếu những khúc cua để học kiên nhẫn, thiếu những đoạn dốc để học hít thở sâu, thiếu những cuộc cãi vã đúng mực để học lắng nghe. Ấy thế mà, nghịch lý thay, ở những nơi thiếu giáo viên, một AI “hạng vừa” đôi khi vẫn tốt hơn “người tốt nhất đang có mặt”. Các thử nghiệm gần đây tại Nigeria cho thấy học sinh được kèm hai buổi một tuần trong sáu tuần bằng trợ lý AI đã tiến bộ đáng kể về tiếng Anh. Tín hiệu này đáng để chúng ta coi AI như cơ hội có điều kiện, chứ không phải phép màu.
Ốc đảo ít màn hình, nhưng không quay lưng với công nghệ
Từ lát cắt ấy, tôi nghiêng về một trường học không điện thoại. Không phải chống công nghệ, mà là chọn thời điểm. Giữa rừng thông báo và video ngắn, trường học nên là ốc đảo có chủ đích: thêm chuyện trò mắt nhìn mắt, bớt ngắt quãng. Nhiều nơi đã thử và tranh luận rất sôi nổi. Tôi nghĩ Việt Nam cũng có thể thử, nhưng phải làm nghiêm, không nửa vời.
Cùng lúc, đừng quên AI literacy. Môn này không phải tiết học gõ prompt. Nó là đạo đức công nghệ ở mức căn bản: AI là gì, dữ liệu đến từ đâu, sai ở chỗ nào, làm sao để dùng mà không dối mình dối người. Học sinh cần quen với câu “mình đã dùng AI ở phần này” như một phản xạ minh bạch. Khi ta thừa nhận công cụ, ta mới đòi hỏi bản thân làm phần việc chỉ người mới làm được: chọn góc nhìn, kết nối trải nghiệm, kể câu chuyện của chính mình.
Vài động tác nhỏ mà chắc cho lớp học Việt
Một là phân vai lại cho giáo viên: thầy cô không còn là chiếc máy phát nội dung. Họ là nhạc trưởng. AI chỉ là dàn trợ giảng số. Máy có thể gợi ý phân hóa, chấm sơ bộ, tổng hợp tài liệu. Người giữ phần khó hơn. Đó là đối thoại, phản biện, trị liệu nhẹ cho cảm xúc học trò.
Hai là thiết kế bài tập khó chép máy. Thay vì chỉ nộp bài cuối, yêu cầu nhật ký suy luận theo tuần, phiên phản biện miệng giữa nhóm, sản phẩm có dấu vết tiến trình. Chấm không chỉ điểm đến mà cả con đường.
Ba là mở “xưởng học” theo sở thích. Cho học sinh đề xuất đề tài, tự đối sánh chuẩn đầu ra, giáo viên làm mentor. Một đứa mê sử có thể dựng escape room về Trần Bình Trọng hay trận Hàm Tử, một đứa mê robot có thể thiết kế hệ tưới cho ruộng nhà. Điểm cộng dành cho đề tài gắn với địa phương.
Bốn là đọc sâu tối thiểu: 45 phút đọc im lặng thật sự, rồi 20 phút chia sẻ. Không KPI số trang sách đọc, chỉ hỏi: “điều gì trong con thay đổi sau khi gấp sách”.
Năm là diễn thuyết như môn nền tảng. Nói và nghe, tranh biện, kể chuyện. Mai này nhiều việc viết thường ngày sẽ do máy làm. Nhưng giọng nói có căn cứ, có nhân tính, biết lắng nghe và đáp lời, vẫn là lợi thế cạnh tranh của con người.
Lời riêng gửi phụ huynh và người làm chính sách
Với phụ huynh, xin đừng hoảng. Tôi chọn quan sát ba thứ thay vì săn đuổi từng con điểm. Một là động lực nội tại: con có “tia lửa” nào không. Hai là năng lực tự học. Con có biết đặt câu hỏi, chia nhỏ việc, tìm bằng chứng, phản biện chính mình. Ba là năng lực người với người? Con có biết hợp tác, bất đồng tử tế, giữ lời?
Với lãnh đạo giáo dục, xin đừng FOMO. Hãy để AI đi từ hậu trường bằng cách giảm tải hành chính, gợi ý phân hóa, hỗ trợ đánh giá tiến trình. Còn sân khấu chính, trả lại cho thầy cô và học trò. Song song, làm rõ quy ước dùng AI minh bạch, xử lý gian lận công bằng. Chúng ta sẽ sai và sửa, nhưng đừng để công nghệ dắt mũi mục tiêu của nhà trường.
Một mảnh đời nhỏ để nhớ
Tôi vẫn nhớ buổi chiều xưa, ngồi dưới bóng đèn vàng, chữ đổ bóng lên trang sách. Mắt tôi cận sớm, nhưng ký ức ấy dạy tôi một điều là ý nghĩa không đến từ tốc độ, mà từ việc ta dừng lại đủ lâu với một điều mình yêu. Con đường giáo dục thời AI chắc sẽ ngoằn ngoèo hơn. Nhưng nếu chúng ta giữ được những khoảng trời không màn hình, dạy trẻ gọi tên đúng những gì máy làm hộ và những gì người phải tự làm, thì có lẽ mai này các con sẽ vững vàng hơn giữa biến động.
Tài liệu và tham chiếu
The Ezra Klein Show — “We Have to Really Rethink the Purpose of Education” với Rebecca Winthrop, 13-05-2025. (Apple Podcasts)
Rebecca Winthrop & Jenny Anderson, The Disengaged Teen
World Bank, Thử nghiệm tại Edo, Nigeria:
Xu hướng đọc vì thích giảm mạnh: The Atlantic (22-03-2023)
Chính sách “bell to bell” không điện thoại: thảo luận và dữ kiện gần đây — The 74 Million (15-09-2025) và Cyberbullying Research Center (01-04-2025)