Chuyện Lạng Sơn: khoái cảm lệch lạc, kinh tế sự chú ý và trách nhiệm của mỗi cú click
Bắt tạm giam Đoàn Văn Sáng - cựu Đội phó quản lý thị trường về tội giết người
Đây là bài post lại từ Facebook cách đây 1 tuần và nhân việc Bắt tạm giam Đoàn Văn Sáng - cựu Đội phó quản lý thị trường về tội giết người.
Mấy hôm nay lướt newsfeed, đi đâu cũng gặp bốn chữ: “ăn thịt người Lạng Sơn”.Tôi từng làm trong lĩnh vực an toàn thông tin, an ninh mạng, từng đọc không ít hồ sơ tội phạm, vậy mà tay vẫn hơi run khi lỡ bấm vào vài đoạn mô tả.
Vụ việc cụ thể thế nào còn chờ cơ quan điều tra, tôi không có ý kết luận về bất kỳ cá nhân nào. Ở đây, tôi muốn nói về ba thứ: bóng tối trong tâm lý con người, mô hình kinh tế sự chú ý, và trách nhiệm của mỗi cú click.
1. Những điều tưởng chỉ có trong phim kinh dị
Ăn thịt người, chặt đầu, quay clip. Nghe như kịch bản Netflix hạng nặng. Nhưng lịch sử thế giới đã có không ít vụ tương tự: Jeffrey Dahmer ở Mỹ, Armin Meiwes ở Đức, hay nhiều serial killer khác mà sách criminology hay nhắc. Các vụ này thường đi kèm một nhóm rối loạn gọi chung là paraphilia, tạm hiểu là lệch lạc trong ham muốn tình dục, khi khoái cảm gắn với những kích thích cực kỳ bất thường.
Trong đó có một dạng rất hiếm, y văn gọi là vorarephilia: người bệnh bị kích thích khi tưởng tượng chuyện ăn hoặc bị ăn, thường chỉ xuất hiện trong dạng tưởng tượng hoặc cộng đồng fetish kín, đa số dừng ở mức fantasy chứ không thành hành vi phạm tội thực tế.
Điều quan trọng tôi muốn nhấn mạnh:
Không phải cứ lệch lạc tình dục là tội phạm,
Lại càng không được đánh đồng giới tính hay khuynh hướng tình dục với bệnh lý,
Vấn đề là bất kỳ ham muốn nào, khi mất kiểm soát và kết hợp với rối loạn nhân cách, mới trượt dài thành tội ác.
Cái clip mà cộng đồng đang chuyền tay nhau, nếu đúng có yếu tố “tự nguyện bị giết”, “muốn bị ăn”, thì là một phiên bản địa phương, méo mó của những case kiểu Armin Meiwes, vừa là bệnh lý, vừa là tội phạm, vừa là bi kịch của một con người không được chữa trị kịp lúc.
2. Từ căn phòng bệnh lý đến hệ thống kinh tế sự chú ý
Câu hỏi khó hơn là: vì sao thứ nội dung đó lại bùng nổ nhanh như vậy?Đây là chỗ “kinh tế sự chú ý” chen vào. Từ những năm 1970, Herbert Simon đã chỉ ra: trong một thế giới thừa thông tin thì thứ khan hiếm không phải là thông tin, mà là sự chú ý của con người. Đến đầu những năm 2000, Davenport và Beck đặt tên rõ ràng: attention economy, coi sự chú ý là “đồng tiền” mới của thời đại số.
Các nền tảng mạng xã hội sống bằng quảng cáo. Mà quảng cáo sống nhờ thời gian người dùng ở lại trên app. Muốn giữ bạn ở lại, hệ thống chỉ cần làm một việc:
Đẩy lên những gì gây sốc nhất, cực đoan nhất, đánh vào cảm xúc mạnh nhất.
Những vụ án ghê rợn như Lạng Sơn là “món mồi” hoàn hảo cho thuật toán: kinh dị, dục tính, bạo lực, bí ẩn, có nhân vật, có plot twist, có rumor. Từng giây bạn dừng mắt lại, từng lần share, comment, chửi rủa, thực chất đều là “phiếu bầu” gửi cho thuật toán: “Làm ơn cho tôi xem thêm loại nội dung như thế nữa.”
3. Trải nghiệm bản thân: biết nhưng vẫn rùng mình
Trong nghề network security, để hiểu cách hacker nghĩ và hành động, tôi phải đọc khá nhiều tài liệu về tâm lý tội phạm. Nhiều case còn lạnh gáy hơn những gì đang lan trên mạng bây giờ.
Nhưng có một điều lạ: Về mặt kiến thức, tôi “không lạ” những chuyện chặt xác, ăn thịt, tra tấn. Về mặt cảm xúc, mỗi lần chạm vào một case mới, cơ thể vẫn nổi da gà. Thật ra đó là một tín hiệu lành mạnh.Nếu một ngày chúng ta xem những thứ này mà không còn cảm giác ghê sợ, nghĩa là ranh giới đạo đức bên trong đã bị bào mòn khá nhiều.
Stoicism có một lời nhắc hay:
Hãy phân biệt thứ ta kiểm soát được và thứ ta không kiểm soát được.
Tôi không kiểm soát được người bệnh sẽ làm gì, thuật toán sẽ ưu tiên gì. Nhưng tôi kiểm soát được:
Tôi có bấm vào xem full clip không?
Tôi có gửi link cho người khác không?
Tôi có biến nạn nhân thành trò tiêu khiển tập thể không?
4. Bốn vòng xoáy đáng sợ của vụ việc này
Tôi nhìn thấy ít nhất bốn vòng xoáy:
Một là, vòng xoáy bệnh lý cá nhân
Paraphilia bản thân nó là một rối loạn, cần được phát hiện sớm và điều trị. Nhưng ở ta, sức khỏe tâm thần vẫn là vùng cấm kỵ, ít được nói tới. Người bệnh lang thang trong cộng đồng kín, không ai chạm được vào, cho đến khi chuyện đã thành án mạng.
Hai là, vòng xoáy tò mò tập thể
Con người vốn có bản năng nhìn tai nạn, xem đám cháy. Trên mạng, bản năng đó được phóng đại: “tò mò thôi mà”, “xem cho biết”, “không xem thì không ngủ được”. Nhưng mỗi lượt xem lại là một đơn vị nhu cầu, đẩy nguồn cung nội dung độc hại nhiều hơn.
Ba là, vòng xoáy thuật toán và kinh tế sự chú ý
Nền tảng không “ác”, nhưng mô hình kiếm tiền của họ thưởng rất hậu cho những nội dung gây nghiện. Những vụ án kiểu này bị cuốn thẳng vào guồng máy đề xuất, giống như tôi từng phân tích trong một số bài cũ về kỷ nguyên số.
Bốn là, vòng xoáy tê liệt đạo đức
Xem nhiều quá, chúng ta hoặc chai lì, thấy chuyện chặt đầu cũng như một phim hành động, hoặc hoảng loạn, nghĩ xã hội xung quanh toàn quái vật. Cả hai trạng thái này đều nguy hiểm: một bên mất cảm giác, một bên mất niềm tin.
5. Chuyện của con em mình không phải chuyện của riêng phụ huynh
Vụ Lạng Sơn không chỉ là chuyện của một nạn nhân và một nghi phạm. Nó là lời cảnh tỉnh cho ba tuyến phòng thủ mà xã hội Việt Nam đang thiếu:
Gia đình: Nhận diện sớm những dấu hiệu bất thường: ám ảnh bạo lực, ám ảnh tự hủy hoại, ám ảnh tình dục lệch lạc, những triệu chứng trầm cảm nặng. Đừng chỉ mắng “biến thái”, “hư hỏng”, mà phải xem đó là tín hiệu cần hỗ trợ chuyên môn.
Nhà trường và truyền thông: Dạy kỹ năng media literacy cho học sinh: phân biệt thông tin, biết nói “không” với nội dung độc hại, biết báo cáo khi thấy clip vi phạm, thay vì share về các group chat.
Hệ thống y tế và pháp luật: Dịch vụ sức khỏe tâm thần cần gần hơn, dễ tiếp cận hơn, ít bị kỳ thị hơn. Công an, tòa án khi xử lý các vụ án có yếu tố rối loạn tâm thần cũng cần phối hợp chặt với giới chuyên môn, vừa bảo vệ xã hội, vừa thực sự chữa trị bệnh.
6. Mỗi cú click là một lá phiếu cho thế giới bạn muốn sống
Có người nhắn hỏi tôi: “Anh nghĩ có nên xem cho biết sự thật không?”. Tôi bảo: Biết thêm 5 chi tiết ghê rợn nữa, cuộc đời mình tốt lên được bao nhiêu %?
Ở tầng vĩ mô, chúng ta có quyền đòi hỏi nền tảng phải chịu trách nhiệm hơn trong việc hạn chế nội dung bạo lực cực đoan. Nhưng ở tầng cá nhân, thứ duy nhất ta thật sự nắm trong tay là: mình bấm vào đâu, mình nuôi dưỡng thứ gì trong tâm trí, mình dạy con em cách dùng internet thế nào.
Khổng Tử nói “tu thân, tề gia” rồi mới “trị quốc, bình thiên hạ”. Thời mạng xã hội, có lẽ còn một bước nhỏ chen vào giữa:
Tu lại cú click của chính mình.
Bạn nghĩ sao về ranh giới giữa “tò mò chính đáng” và “tiêu thụ nỗi đau của người khác để giải trí?”